De Utrechtse grachten met hun werven en werfkelders zijn uniek in de wereld. Deze bijzondere bouwwerken zijn in de middeleeuwen op particulier initiatief ontstaan. Het transport en de opslag van handelsgoederen heeft Utrecht veel voorspoed gebracht. Tegenwoordig vormen de grachten en werven een toeristische attractie. Elke gracht heeft zijn eigen sfeer en kenmerken.
Tijdens deze wandeltocht loop je over verschillende werven en langs de grachten. Je leert Utrecht weer op een heel andere manier kennen.
Wandel vanaf de VVV Utrecht naar de Servetstraat. Aan het einde van de straat kom je de Oudegracht tegen, van oorsprong de handelsgracht. In Utrechts bloeitijd, de Middeleeuwen, werden hierlangs goederen per schip aangevoerd en verhandeld. De Oudegracht ligt deels in de bedding van de Oude Rijn en is in delen gegraven in de 11e en 12e eeuw. Aanvankelijk stond de Oudegracht in open verbinding met de rivieren van de Rijndelta, wat overstromingen en wateroverlast ten gevolge had. Om deze overlast te beperken werd de oever verhoogd. De beide straten langs de gracht fungeerden nu als dijken tegen het regelmatig stijgende water. In 1122 werd door de bouw van een sluis bij Wijk bij Duurstede het waterpeil van de Oude Rijn controleerbaar. Dat peil werd onder het straatniveau gehouden, waardoor schepen niet meer aan de kaden konden afmeren. Even boven de waterspiegel legde men nieuwe kaden aan terwijl de opslagkelders onder de huizen tot de waterkant werden doorgetrokken. Zo ontstond het systeem van werfkaden, werfmuren en werfkelders. De werven zijn vrij te betreden.
Loop nu langs de Oudegracht over de Vismarkt. Al in de Middeleeuwen werd op de Vismarkt en de Kalisbrug de vis verhandeld die werd aangevoerd via de Oudegracht. Al voor WO II verdween de vishandel op de brug. Wel bleven er nog vishandelaren over in de winkelpanden aan de Vismarkt. De laatste verdween in 1970. Op de brug staan enkele replica’s van de vroegere visbanken. Om vis te conserveren is zout nodig. Tegenover de Vismarkt, aan de andere kant van de Kalisbrug, ligt dan ook de Zoutmarkt.
Aan het einde van de Vismarkt loop je de Stadhuisbrug op. Het stadhuis is al sinds de 13e eeuw op deze plek gevestigd. Door toevoeging van verschillende panden ontstond het huidige complex. De hoofdingang lag altijd op de Stadhuisbrug. In 1999 is het stadhuis gerestaureerd en deels ingrijpend verbouwd. De hoofdingang ligt nu aan de Korte Minrebroederstraat.
Sla na het Stadhuis rechtsaf naar de Ganzenmarkt en ga de tunnel in. Een tunnel als deze wordt een Wed genoemd. Hierdoor konden zware goederen met paard en wagen van en naar de lagere werfkade worden gebracht. Daar stond tot 1837 de stadskraan voor het laden en lossen. Die werd met een tredmolen aangedreven. Dit deel van de Oudegracht heet de zwaaikom. De gracht is hier extra breed omdat schepen hier moesten kunnen keren, het zogenaamde ‘zwaaien’.
Aan het einde van de tunnel sta je naast het water van de Oudegracht. Wandel verder over de werf richting de Bezembrug. Tot ver in de 19e eeuw vond de meeste handel plaats op straat. In Utrecht dienden vooral de vele bruggen als marktplaats. Op de Bezembrug verkochten de bezemmakers tijdens marktdagen hun producten. De naam van de brug is te vinden op beide zijden van de brug.
Wandel onder de brug door en let na het onderlangs passeren eens op de consoles (voetstukken) van de lantaarns direct naast de brug. Rechts zijn de bezemverkopers te zien. Aan de overzijde van de gracht ziet u een heks op een bezemsteel. Sedert begin jaren ‘50 zijn honderden lantaarns langs de grachten voorzien van consoles met een beeldhouwwerk.
Ga via de trap aan je rechterhand weer naar boven. Aan de rechterkant zie je de Winkel van Sinkel. Nu een grand café, ooit het eerste warenhuis in Utrecht. In 1837-1839 in neoklassieke stijl gebouwd. De gevel wordt gedragen door vier kariatiden, gegoten naar het voorbeeld van het Parthenon in Athene. De aanvoer van deze 3 ton zware gietijzeren beelden betekende in 1837 het einde van de stadskraan. De kraan bezweek onder het gewicht van één van de dames.
Steek de Oudegracht over via de Bezembrug en steek daarna rechtsaf. Vervolg je route via de andere kant van de Oudegracht en ga na de eerstvolgende brug, de Bakkerbrug, de trap af. In de bocht staan de huizen groot en klein Blankenburch. Daaronder is de console te zien van twee ruziënde heren. De burentwist ging over een raam in het huis van een van hen. De uitkomst is onbekend, de ruzie duurt voort…
Ga bij de Jansbrug de trap weer op en sla rechtsaf. Vanaf de brug heb je een mooi uitzicht op Kasteel Oudaen. Langs de Oudegracht bouwden rijke kooplieden hun huizen. Huis Oudaen is hiervan een prachtig voorbeeld. Het werd omstreeks 1275 gebouwd door Vrederik Soudenbalch en kwam later in bezit van Dirk van Houdaen. Van 1759 tot 1965 diende het huis als oude mannen- en vrouwenhuis. Sinds 1997 is het een horecagelegenheid.
Wandel verder over de Jansbrug en sla aan het einde linksaf. Op Oudegracht nr 114 staat het huis Drakenborch, één van Utrechts oudste stenen woonhuizen. Een deel van het huis bestond al in 1280. De gevelsteen verwijst naar de laatste restauratie. De grote grachtenhuizen waren vroeger ’s winters moeilijk warm te stoken. Daarom bouwde men vaak een kleine woning bij het grote pand. ‘Klein Drakenborch’ is te zien achter het grote huis.
Sla de eerste straat rechtsaf en wandel door de Drakenburgstraat naar de Neude. Dit plein was vroeger een drassig gebied. Rond 1500 werd deze plek opgehoogd en bestraat. Het plein was eeuwenlang een belangrijke marktplaats. Tegenwoordig vinden er veel evenementen plaats en vind je er in de zomer veel terrassen.
Vervolg je route via de rechterkant van de Neude, langs alle cafés en restaurants naar de Kintgenhaven. Aan het einde van dit kleine straatje kom je Filmtheater 't Slachtstraat tegen: hier worden de hele week door films gedraaid en je kunt er tevens terecht voor een hapje en drankje. Sla bij het filmtheater rechtsaf en loop door totdat je weer uitkomt bij de Ganzenmarkt. Hier sla je linksaf de Minrebroederstraat in. Loop deze straat helemaal uit en sla aan het einde weer linksaf, richting het Janskerkhof. Een deel van het Janskerkhof maakte ooit deel uit van een arm van de Oude Rijn. Toen de Oudegracht was gegraven verloor deze rivierarm haar functie en werd hij gedempt.
Sla voor het Janskerkhof rechtsaf en ga daarna meteen weer rechtsaf de Drift op. Aan het einde van de Drift komen de Kromme Nieuwegracht en de Drift samen. Beiden maken deel uit van de waterloop die met de Nieuwegracht in 1392 gereed kwam. De Drift loopt door in de Plompetorengracht die weer uitkomt in de Singel, de stadsbuitengracht.
Sla linksaf de Kromme Nieuwegracht in. Deze gracht, waarin een deel van Oude Rijn is opgenomen, diende al in de 11e eeuw als begrenzing van het kapittel van Sint Pieter. Met het in 1392 gereedkomen van het tracé van de Nieuwegracht werd deze bocht onder de naam Kromme Nieuwegracht een onderdeel van de verbinding tussen de Nieuwegracht en de Drift.
Wandel over de Kromme Nieuwegracht en ga de tweede straat aan je linkerhand, de Muntstraat, in totdat je uitkomt op de Nobelstraat. Hier sla je meteen rechtsaf en loop je over de Nobelstraat totdat je bij de Lucasbrug komt. Ga hier voor de brug nog naar rechts en wandel via het kiezelpad langs het water naar beneden.
Hier is de Stadsbuitengracht of Singel goed te zien. Nadat Utrecht in 1122 stadsrechten had gekregen mochten er verdedigingswerken worden aangelegd, bestaande uit water en stadsmuren. Die stadsmuren zijn in de 19e eeuw gesloopt. Op hun tracé kwam rond het zuidelijk deel van de stad een langgerekt stadspark. Je ziet na 50 meter rechts een restant van de stadsmuur.
Sla bij de restanten van de muur rechtsaf zodat je weer op de Kromme Nieuwegracht terechtkomt. Wandel verder totdat je bij de T-splitsing met de Jeruzalemstraat bent. Aan je rechterhand zie je nu een statisch pand genaamd De Truttige Tuyl. De geschiedenis van de voormalige burgemeesterswoning begint in de 15e eeuw, toen de kern ervan werd gebouwd als kanunnikenhuis binnen het kapittel van Sint Pieter. De huidige vorm kwam omstreeks 1725 tot stand.
Loop weer verder over de Kromme Nieuwegracht. Na 25 meter sta je op de Pausdam, waarop je een grote bakstenen huis met ‘speklagen’ van natuursteen vindt op de hoek Kromme Nieuwegracht en Achter Sint Pieter. Paushuize is genoemd naar paus Adrianus VI (1522-1523). Hij werd geboren in Utrecht en gaf in 1517 opdracht dit huis te bouwen voor zijn oude dag. Hij heeft het echter nooit gezien.
Op de Pausdambrug kun je via een trap aan de rechterkant afdalen naar de Nieuwegracht. Aan de Nieuwegracht woonden vroeger vooral de welgestelde burgers. Het is nog altijd een gewilde woongebied. Ook de universiteit en de kerk hadden er veel vestigingen. In tegenstelling tot de Oudegracht zijn de werfkelders hier gebouwd voor privégebruik. De fraaie panden hebben vaak nog een middeleeuwse woonkern.
Loop langs het water en zie aan je rechterhand een huis opdoemen met daar bovenop het beeld van Atlas. Hier zie je een lantaarnconsole met de mythologie als thema. Daedalus en Icarus tijdens hun vlucht van Kreta. Icarus vloog te dicht bij de zon. De was van zijn vleugels smolt en hij stortte in zee en verdronk. Wandel verder totdat je bij de Paulusbrug een trap tegenkomt. Ga deze trap op en wandel vervolgens de Hamburgerstraat in. Aan het einde van de straat sla je rechtsaf de Oudegracht op. Wandel door totdat de Oudegracht overgaat in de Donkere Gaard en vervolgens Lichte Gaard.
Kijk vanaf de Lichte Gaard eens naar de overzijde van de Oudegracht. Dit deel van de gracht wordt ook wel klein Venetië genoemd vanwege de zichtbare arcaden aan de achterzijde van huizen van de Lijnmarkt. De namen Lichte Gaard en Donkere Gaard verwijzen naar de boomgaard van het bisschoppelijke paleis dat hier vroeger stond.
Loop verder naar de Maartensbrug, de oudste stenen brug in Utrecht. Genoemd naar Sint Maarten, sinds het jaar 700 de beschermheilige van de stad Utrecht. Onder de kleine boog werden de schepen met bouwmaterialen voor de Dom gelost. Intussen bleef de grote boog vrij voor het reguliere scheepvaartverkeer. Je bent nu aan het einde van de wandeltocht gekomen.
Parkeren: de dichtsbijzijnde parkeergarage is de Springweg (Strosteeg 83, 3510 VK Utrecht). Vanaf hier wandel je in 5 minuten naar het startpunt.
OV: vanaf station Utrecht Centraal wandel je in 10 minuten naar het startpunt.
